Praca w szkodliwych warunkach: jak poradzić sobie z trudnym środowiskiem pracy?

Obowiązek zapewnienia możliwie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy spoczywa na pracodawcy. Z kolei pracownicy obowiązani są do przestrzegania norm oraz zasad BHP, również tych dotyczących odzieży i obuwia ochronnego.

Obowiązek zapewnienia możliwie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy spoczywa na pracodawcy. Z kolei pracownicy obowiązani są do przestrzegania norm oraz zasad BHP, również tych dotyczących odzieży i obuwia ochronnego. Nie zmienia to faktu, że wykonywanie niektórych zawodów wiąże się z pracą w szkodliwych warunkach. Co to oznacza dla pracownika, i jak kwestia ta regulowana jest w przepisach prawnych?

Niezależnie od wykonywanego zawodu i środowiska pracy, osoby zatrudnione powinny stosować się do norm i procedur BHP. Obejmują one między innymi regulacje związane z odzieżą roboczą i ochronną, obuwiem roboczym oraz środkami ochrony osobistej. Ich zadaniem jest zapewnienie pracownikom ergonomii, komfortu, a przede wszystkim bezpieczeństwa podczas wykonywania obowiązków zawodowych. Tego typu odzież oraz obuwie spełniać powinny wysokie wymagania jakościowe i posiadać stosowne certyfikaty, zwłaszcza, jeśli używane mają być przez osoby pracujące w miejscach, gdzie występują liczne zagrożenia, np. na placu budowy czy wszędzie, gdzie jest się narażonym na kontakt z substancjami niebezpiecznymi. Niemniej, ryzyko zawodowe można zminimalizować, ale warunki w niektórych mieszkach pracy zawsze pozostawały będą szkodliwe. Sprawdźmy, co to oznacza dla pracowników.

Możliwość spowodowania trwałego uszczerbku na zdrowiu – jak definiuje się praca w warunkach szkodliwych?

Wprawdzie pojęcie "praca w warunkach szkodliwych" nie zostało zdefiniowane w przepisach prawa, niemniej w praktyce przyjmuje się, że chodzi o takie obowiązki zawodowe, wykonywanie których przebiega w kontakcie z czynnikami szkodliwymi. Chodzi o sytuację, kiedy na pracowników podczas wykonywania ich zadań oddziałują wszelkie czynniki mające negatywny wpływ na zdrowie, które do tego występują w większym niż normalnie stężeniu.

Istnieje kilka podziałów takich czynników. Według jednego z nich, wyróżnić można czynniki:

- szkodliwe - mogą one doprowadzić do choroby zawodowej;

- uciążliwe - mają one negatywny wpływ na samopoczucie pracowników, jednak nie powinny powodować pogorszenia ich stanu zdrowia;

- niebezpieczne - mogą one doprowadzić do wypadku, który spowoduje uraz, utratę zdrowia, a nawet zgon pracownika.

Czynniki szkodliwe można też podzielić według ich rodzaju:

- fizyczne, do których zaliczamy: hałas, pracę w pobliżu maszyn, ostre krawędzie, niebezpieczne narzędzia, wysoką lub niską temperaturę;

- chemiczne, czyli przede wszystkim substancje rakotwórcze, uczulające, drażniące oraz toksyczne;

- lub biologiczne, np.: bakterie, grzyby i wirusy.

Jak wspomniano wyżej, prawo nie definiuje bezpośrednio pracy w szkodliwych warunkach. Poszczególne przepisy regulują jednak kwestie związane z pracą w szczególnych warunkach oraz pracę o szczególnym charakterze. Zawody te uprawniają do przejścia na wcześniejszą emeryturę, o czym więcej będzie w dalszej części tekstu.

Co można uznać za pracę w szczególnych warunkach? Wykaz stanowisk pracy

Zawodów oznaczających pracę w szczególnych - szkodliwych bądź potencjalnie szkodliwych - warunkach, jest całkiem sporo. Wymienić należy przede wszystkim:

- prace w górnictwie;

- prace w energetyce;

- prace w przemyśle metalowym i hutnictwie, prace gorące w hutach żelaza i stali oraz hutach metali nieżelaznych;

- prace w sektorze chemicznym;

- prace w budownictwie i przemyśle budowlanym;

- prace w leśnictwie, przemyśle drzewnym oraz papierniczym;

- prace w przemyśle lekkim;

- prace w transporcie i łączności;

- prace w gospodarce komunalnej;

- prace w rolnictwie oraz przemyśle rolno-spożywczym;

- prace w przemyśle poligraficznym;

- prace w opiece społecznej i służbie zdrowia;

- prace w zespołach formujących szkło;

- prace na statkach żeglugi powietrznej;

- prace w portach morskich.

Rekompensata za ryzyko uszczerbku na zdrowiu – komu przysługuje dodatek za pracę w warunkach szkodliwych?

Pracodawca nie musi wypłacać dodatku za pracę w warunkach szkodliwych dla zdrowia - nie przewidują tego przepisy prawa pracy ani przepisy bhp nie przewidują wypłaty takiego dodatku do wynagrodzenia. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, żeby pracodawca wypłacał pracownikom specjalny dodatek za pracę w szkodliwych warunkach. Odpowiednie powinny być zawarte w regulaminie pracy lub w układzie zbiorowym pracy.

Pamiętajmy jednak, że to na pracodawcy spoczywa obowiązek zapewnienia załodze możliwie najbardziej bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Musi równie reagować na potrzeby pracowników w zakresie zapewnienia im ochrony zdrowia i życia. Powinien mianowicie dostosowywać środki podejmowane w celu doskonalenia istniejącego poziomu ochrony pracowników, biorąc pod uwagę zmieniające się warunki wykonywania pracy. Przepisy kodeksowe wskazują ponadto, że nie wolno obciążać pracowników kosztami działań w celu zapewnienia przez pracodawcę bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.

Pewną rekompensatą za wykonywanie obowiązków zawodowych w szkodliwych warunkach może być przewidywane przez Kodeks pracy wprowadzenie systemu skróconego czasu pracy. Zgodnie z art. 145 § 1 Kodeksu pracy, skrócenie czasu pracy poniżej wymaganych norm dla pracowników zatrudnionych w warunkach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia polegać może na ustanowieniu przerw wliczanych do czasu pracy. Przepisy kodeksowe wprowadzają też zasadę, wedle której dzienny czas pracy pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których występują przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń czynników szkodliwych dla zdrowia, nie może przekraczać ośmiu godzin lub może być krótszy niż osiem godzin. Co ważne, pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia za czas nieprzepracowany w związku ze zmniejszeniem z tego powodu wymiaru jego czasu pracy.

Ewidencja czynników szkodliwych dla zdrowia – jakie obowiązki spoczywają na pracodawcy?

Przepisy BHP stanowią, że pracodawca ma obowiązek przeprowadzania na swój koszt badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, rejestrowania i przechowywania wyników tych pomiarów, jak również udostępniania ich pracownikom oraz organom kontrolnym (art. 227 § 1 pkt 2 K.p.).

Pierwsze takie badania i pomiary wykonać należy nie później niż w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia działalności. Kolejnych badań i pomiarów czynnika szkodliwego dla zdrowia występującego w środowisku pracy nie przeprowadza się, jeżeli wyniki dwóch ostatnio przeprowadzonych badań i pomiarów - wykonanych w odstępie co najmniej dwóch lat, a w przypadku czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, przynajmniej sześciu miesięcy - nie przekroczyły 0,1 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia. W pozostałych przypadkach kolejne okresy przeprowadzania badań i pomiarów są uzależnione od poprzednich wyników.

Pracodawca musi udostępniać lekarzowi sprawującemu profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Obowiązkiem pracodawcy jest również prowadzenie rejestru czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy oraz wpisywanie na bieżąco do karty badań i pomiarów wyniki ich badań i pomiarów. Te rejestry oraz karty przechowywać trzeba przez czterdzieści lat, licząc od daty ostatniego wpisu.

Odpowiednia adnotacja w świadectwie pracy - jak liczyć staż w warunkach szkodliwych?

Okresy pracy w szczególnych (szkodliwych lub potencjalnie szkodliwych) warunkach oblicza i potwierdza zakład pracy, na podstawie posiadanej dokumentacji. Potwierdzenie tych okresów polega na:

- sporządzeniu przez zakład pracy świadectwa wykonywania prac w szczególnych warunkach (wzory stanowią załączniki do zarządzeń resortowych publikowanych w dziennikach urzędowych);

- dokonaniu odpowiedniego wpisu w świadectwie pracy.

Przyspieszona możliwość przejścia na emeryturę – jak ubiegać się o emeryturę pomostową?

Prawo do emerytury pomostowej mogą mieć osoby, które do końca 1998 roku i od 2009 roku przez co najmniej piętnaście lat pracowały w szczególnych - w tym szkodliwych - warunkach. Muszą one jednak spełniać wszystkie poniższe warunki:

- narodziny po 31 grudnia 1948 r.;

- ukończone co najmniej 60 (mężczyźni) lub 55 (kobiety) lat;

- co najmniej piętnastoletni staż pracy w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze;

- co najmniej dwadzieścia pięć lat (mężczyźni) lub dwadzieścia lat (kobiety) stażu ubezpieczeniowego (okresy składkowe i nieskładkowe);

- wykonywanie przed 1 stycznia 1999 r. pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, która jest wymieniona w dotychczasowych przepisach lub w nowych wykazach prac;

- wykonywanie po 31 grudnia 2008 r. pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, która jest wymieniona w nowych wykazach prac;

- rozwiązany stosunek (lub stosunki) pracy.

Po wprowadzeniu w 2008 r. zmian w prawie wiele osób utraciło możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę. W zamian jednak mogą one ubiegać się o rekompensatę finansową, czyli dopłatę do emerytury wynoszącą od około 100 do 400 zł.